Μετά τον ν.2508/97 προκύπτει ότι τα ΓΠΣ-ΣΧΟΟΑΠ δεν είναι πλέον αμιγώς στρατηγικά σχέδια αλλά υβριδικά. Ειδικότερα:
- Ορισμένες διατάξεις τους είναι «άμεσα κανονιστικές και τελικά εφαρμόσιμες» χωρίς να απαιτείται ΠΜ η άλλη διοικητική πράξη. Στις διατάξεις αυτές συμπεριλαμβάνεται ο καθορισμός χρήσεων γης και όρων δόμησης στις εκτός σχεδίου περιοχές, που γίνεται μέσω των ΓΠΣ-ΣΧΟΟΑΠ του ν. 2508/97, οριστικά και χωρίς περαιτέρω διαδικασία. Οι διατάξεις αυτές δεσμεύουν και τους ιδιώτες (π.χ. όσον αφορά την έκδοση οικοδομικών αδειών).
- Υπάρχουν επίσης διατάξεις που μπορούν να περιγραφούν ως «άμεσα κανονιστικές, έμμεσα εφαρμόσιμες», που δεσμεύουν δηλαδή τους ιδιώτες είτε άμεσα είτε έμμεσα καθώς είναι υποχρεωτικές για τις υποκείμενες βαθμίδες σχεδιασμού στις οποίες μπορούν ορισμένες από τις διατάξεις αυτές να «εξειδικευθούν» χωρίς (υποτίθεται) να παραβιασθούν. Σε αυτές περιλαμβάνονται: όρια αστικών περιοχών, όρια πολεοδομικών ενοτήτων, όρια διαφόρων ζωνών μηχανισμών, χρήσεις γης στις αστικές περιοχές, συντελεστές δόμησης στις εντός σχεδίου περιοχές, θέσεις και επιφάνειες χώρων κοινωνικής υποδομής, κ.α. ΄Ετσι π.χ. ο καθορισμός μιας ιδιοκτησίας ως χώρο κάποιας μελλοντικής κοινωνικής υποδομής έχει άμεσες κανονιστικές επιπτώσεις στην ιδιοκτησία (απαγορεύει την δόμηση) και είναι έμμεσα εφαρμόσιμη καθώς μετά την (μελλοντική) πολεοδόμηση μπορεί να κινηθεί η διαδικασία απαλλοτρίωσης.
- Τέλος υπάρχουν διατάξεις στα ΓΠΣ-ΣΧΟΟΑΠ που είτε ρητά, είτε εκ της πρακτικής έχουν παραμείνει «στρατηγικές» όπως η ιεράρχηση των οδικών δικτύων, οι χαράξεις των δικτύων κοινής ωφέλειας, το πρόγραμμα έργων κ.α. Για τις διατάξεις της περίπτωσης αυτής υφίσταται η «υποχρέωση των δημόσιων υπηρεσιών και επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας να προσαρμόσουν τα προγράμματα και σχέδιά τους στο ΓΠΣ». Ο χαρακτήρας αυτής της πρόβλεψης, από άποψη δεσμευτικότητας, δεν αποσαφηνίζεται νομοθετικά. Στην πράξη, ωστόσο, η διάταξη αυτή έχει ουσιαστικά αδρανοποιηθεί. Οι δημόσιοι φορείς συστηματικά αγνοούν τη σχετική διάταξη.
Ο Πολεοδομικός Σχεδιασμός σήμερα ρυθμίζεται, βασικά, από τον Νόμο 2508/97 για την Βιώσιμη Οικιστική Ανάπτυξη, ο οποίος αποτελεί συνέχεια και ολοκλήρωση του πολεοδομικού καθεστώτος που εισήγαγε ο Οικιστικός νόμος 1337/83.
Η καινοτομία του Ν. 2508/97 ήταν ότι καθιέρωσε ρητά δύο επίπεδα Πολεοδομικού Σχεδιασμού (άρθρο 1, παρ.3)
Το πρώτο επίπεδο, στο οποίο ανήκουν δύο ειδών εργαλεία στρατηγικού Πολεοδομικού Σχεδιασμού:
- Τα Ρυθμιστικά Σχέδια και Προγράμματα Προστασίας Περιβάλλοντος, για τα μεγάλα αστικά κέντρα και
- Τα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια (ΓΠΣ) και τα Σχέδια Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης (ΣΧΟΟΑΠ), τα οποία εκπονούνται στα διοικητικά όρια των πρωτοβάθμιων ΟΤΑ.
Το δεύτερο επίπεδο, το οποίο αποτελεί την εξειδίκευση και εφαρμογή του πρώτου επιπέδου, περιλαμβάνει :
- Τις κάθε είδους Πολεοδομικές Μελέτες (ΠΜ), όπως μελέτες επεκτάσεων πόλεων ή οικισμών, μελέτες αναθεωρήσεων ρυμοτομικών σχεδίων, μελέτες Ειδικά Ρυθμιζόμενης Πολεοδόμησης (ΠΕΡΠΟ), μελέτες άλλων πολεοδομούμενων περιοχών (όπως παραγωγικών πάρκων κλπ) καθώς και μελέτες Αναπλάσεων ή άλλες ειδικές πολεοδομικές μελέτες.
- Τις Πράξεις Εφαρμογής, οι οποίες είναι τα σχέδια και οι εργασίες επι εδάφους για την εφαρμογή του πολεοδομικού σχεδιασμού
Επίσης, σε αντίθεση με προγενέστερα θεσμικά πλαίσια που περιείχαν μόνο κανονιστικές διατάξεις, ο Ν.2508/97 περιέχει – πέραν των επιτελικών σχεδίων των ΡΣ και ΓΠΣ/ ΣΧΟΟΑΠ – και τις κατευθυντήριες αρχές της πολεοδομικής πολιτικής προκειμένου να επιτευχθεί η βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη.
Πολεοδομικά σταθερότυπα
Κατά την εκπόνηση των ΓΠΣ/ΣΧΟΟΑΠ καθώς και των πολεοδομικών μελετών εφαρμόζονται σύμφωνα με την απόφαση 10788/5-3-04 (ΦΕΚ 285Δ) πολεδομικά σταθερότυπα (standards) και ανώτατα όρια πυκνοτήτων.
Τα πρότυπα είναι ποσοτικές και ποιοτικές παράμετροι που εξασφαλίζουν τις ποσοτικές και ποιοτικές απαιτήσεις αντίστοιχα, για οποιαδήποτε λειτουργία χωροθετείται κατά την διαδικασία του πολεοδομικού σχεδιασμού.
Κωδικοποίηση βασικής πολεοδομικής νομοθεσίας
Σε προηγούμενη περίοδο, είχε γίνει μια εκτεταμένη προσπάθεια κωδικοποίησης της βασικής πολεοδομικής νομοθεσίας, με σκοπό την παροχή των αναγκαίων πληροφοριών για τον πολεοδομικό σχεδιασμό, μέσα από ένα συνοπτικό κείμενο που να προκύπτει από το συνδυασμό πλήθους βασικών νομοθετημάτων.
Το αποτέλεσμα της προσπάθειας αυτής ήταν ένα κείμενο που χωρίζεται σε πέντε μέρη και περιλαμβάνει 447 άρθρα, ενώ υπάρχουν και τα απαραίτητα παραρτήματα (συσχέτιση της κωδικοποίησης με το Ν.2508/97, πίνακες αντιστοίχησης διατάξεων με τις πηγές τους, υπουργικές αποφάσεις).
Η νέα ηγεσία του ΥΠΕΚΑ προτίθεται να συνεχίσει και ολοκληρώσει την προσπάθεια αυτή, με στόχο τη διευκόλυνση τόσο της διοίκησης όσο και των χρηστών της πολεοδομικής νομοθεσίας.
Στο πρώτο επίπεδο πολεοδομικού σχεδιασμού περιλαμβάνονται τα Ρυθμιστικά σχέδια και τα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια και Σχέδια Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης (ΣΧΟΟΑΠ).
Τα Ρυθμιστικά Σχέδια και Προγράμματα Προστασίας Περιβάλλοντος αποτελούν επιτελικά σχέδια που στοχεύουν στην οικιστική οργάνωση, την προστασία του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος και τη γενικότερη ανάπτυξη των ευρύτερων περιοχών των μεγάλων –πλην Αθήνας και Θεσσαλονίκης- αστικών κέντρων της χώρας.
Με άλλα λόγια, τα Ρυθμιστικά Σχέδια αποτυπώνουν τον χαρακτήρα του κάθε πολεοδομικού συγκροτήματος, διαπιστώνουν τις προοπτικές και τις αδυναμίες του και προτείνουν συγκεκριμένους στόχους, κατευθύνσεις, προγράμματα και μέτρα για την ίδια την πόλη και την ευρύτερη περιοχή της.
Ρυθμιστικά Σχέδια λοιπών αστικών συγκροτημάτων της χώρας (άρθρο 2,3 Νόμος 2508/1987)
Με τα σχέδια αυτά, η κάθε μεγάλη πόλη αποκτά την «εικόνα» της, διαμορφώνει ένα όραμα αποδεκτό από τους κατοίκους και τους φορείς της το οποίο εκφράζεται σε ένα συγκεκριμένο θεσμοθέτημα (Προεδρικό Διάταγμα) και συγχρόνως κατακτά τη δυνατότητα ένταξής της σε δίκτυα πόλεων στον ευρωπαϊκό και διεθνή χώρο.
Τα Ρυθμιστικά Σχέδια προσδιορίζουν τις βασικές κατευθύνσεις για τα σχέδια του επόμενου προς τα ‘κάτω’ επιπέδου σχεδιασμού, δηλαδή για τα ΓΠΣ και ΣΧΟΟΑΠ, καθώς επίσης και ‘χωροθετούν’ τις χρήσεις υπερτοπικού χαρακτήρα μέσα στην περιοχή του ΡΣ, χρήσεις οι οποίες δεν μπορεί να προσδιορίζονται από τα ΓΠΣ και ΣΧΟΟΑΠ των επιμέρους ΟΤΑ.
Επίσης, παρόλο που τα ΡΣ είναι κυρίως κατευθυντήρια σχέδια, μπορούν να περιέχουν και ορισμένες κανονιστικές διατάξεις, όταν πρόκειται για θέματα μείζονος και επείγουσας σημασίας για την προστασία του περιβάλλοντος του συγκεκριμένου αστικού κέντρου.
Το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο στον Ν. 1337/83 ήταν ένα κατευθυντήριο σχέδιο για την ορθολογική οργάνωση και ανάπτυξη μιας πόλης ή οικισμού.
Το νέο ΓΠΣ του Ν. 2508/97 είναι διευρυμένο και περιλαμβάνει ολόκληρη την εδαφική περιφέρεια ενός Δήμου. Μετά τη πρώτη διεύρυνση των δήμων με το Πρόγραμμα Καποδίστριας Ι, γίνεται αντιληπτό ότι το νέο ΓΠΣ άλλαξε χαρακτήρα από αυτόν του Ν. 1337/83 και μετασχηματίστηκε σε ένα, ουσιαστικά, τοπικό χωροταξικό σχέδιο στην περιοχή του ΟΤΑ. Αντίστοιχα σχέδια με τα νέα ΓΠΣ είναι και τα ΣΧΟΟΑΠ με τη μόνη διαφορά ότι στην περίπτωση των ΣΧΟΟΑΠ η έδρα του Δήμου έχει πληθυσμό μικρότερο των 2.000 κατοίκων.
Τα ΓΠΣ / ΣΧΟΟΑΠ προσδιορίζουν το αναπτυξιακό προφίλ, τα οικιστικά χαρακτηριστικά και τα στοιχεία του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος κάθε ΟΤΑ.
Με βάση τα παραπάνω, τα ΓΠΣ και ΣΧΟΟΑΠ προσδιορίζουν :
- Περιοχές Προστασίας (απόλυτης ή μέτριας)
- Περιοχές Ελέγχου και Περιορισμού Δόμησης (για την προστασία του περιαστικού και εξωαστικού χώρου από την ανεξέλεγκτη διασπορά της εκτός σχεδίου δόμησης.
- Περιοχές πολεοδομημένες (υπάρχοντες οικισμοί) ή νέες περιοχές όπου επιτρέπεται η πολεοδόμηση (επεκτάσεις, παραγωγικές χρήσεις)
Τα ΓΠΣ και ΣΧΟΟΑΠ υποχρεούνται να τηρούν τις κατευθύνσεις των υπερκειμένων σχεδίων ή πλαισίων, όπως το Γενικό και τα Ειδικά Πλαίσια, τα Περιφερειακά Πλαίσια, τα τυχόν Ρυθμιστικά Σχεδία.
Βασικές παράμετροι που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, πέραν των αναπτυξιακών προσδοκιών και οικιστικών αναγκών κάθε τοπικής κοινωνίας, είναι οι αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης και οι απαιτήσεις που προκύπτουν από την κλιματική αλλαγή.
Με βάση αυτές τις απαιτήσεις, επιβάλλεται :
- η μέγιστη δυνατή οικονομία επεκτάσεων (αρχή της ‘συμπαγούς’ πόλης)
- ο περιορισμός της εκτός σχεδίου δόμησης, έτσι ώστε να επιτρέπονται μόνο οι χρήσεις που ‘ταιριάζουν’ με τον χαρακτήρα των διαφόρων υποπεριοχών ή ζωνών στον εκτός σχεδίου χώρο κάθε ΟΤΑ
- Επίσης στον εξωαστικό χώρο του ΟΤΑ, επιβάλλεται η θεσμοθέτηση προστασίας πόρων του φυσικού περιβάλλοντος και του τοπίου καθώς και στοιχείων πολιτιστικής / αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, πέραν όσων προστατεύονται ήδη από ίδια καθεστώτα (αρχαιολογικοί χώροι κλπ)
- Εντός των πόλεων και οικισμών, οι προτάσεις των ΓΠΣ και ΣΧΟΟΑΠ θα πρέπει, πέραν των άλλων όρων και περιορισμών για τη βελτίωση του οικιστικού περιβάλλοντος, θα πρέπει να προτείνουν και περιοχές Αναπλάσεων.
Ανάρτηση Μελετών Γενικών Πολεοδομικών Σχεδίων (ΓΠΣ) , Σχεδίων Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτών Πόλεων (ΣΧΟΟΑΠ) :
Με το άρθρο 24 του Συντάγματος δημιουργείται το πλαίσιο για τη διαχείριση του χώρου, ορίζοντας την υποχρέωση του κράτους για παρέμβαση μέσω ορθολογικού πολεοδομικού σχεδιασμού, προκειμένου να δημιουργηθεί κατάλληλο οικιστικό περιβάλλον για την ποιοτική διαβίωση των πολιτών.
Το βασικό & γενικό πλαίσιο των παρεμβάσεων σε πολεοδομικό επίπεδο αποτελεί ο ν. 2508/1997, με τον οποίο συμπληρώθηκε και τροποποιήθηκε ο ν.1337/1983, παρέχοντας ένα εργαλείο για τη βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων.
Το ΓΠΣ|ΣΧΟΟΑΠ αποσκοπεί στον καθορισμό των κατευθυντήριων αρχών του πολεοδομικού σχεδιασμού για την βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη . Ειδικότερα κατατείνει:
– στη σταδιακή ανάδειξη και οργάνωση του χώρου
– στη διασφάλιση της οικιστικής οργάνωσης των οικισμών με τον επιθυμητό συσχετισμό των οικιστικών παραμέτρων, την προστασία του περιβάλλοντος και την ανακοπή της άναρχης δόμησης, με τον καθορισμό κριτηρίων ανάπτυξης που συντείνουν στη μεγαλύτερη δυνατή οικονομία των οικιστικών επεκτάσεων
– στην αναβάθμιση του περιβάλλοντος και ιδίως των υποβαθμισμένων περιοχών με την εξασφάλιση του αναγκαίου κοινωνικού εξοπλισμού, της τεχνικής υποδομής και τον έλεγχο χρήσεων σύμφωνα με πολεοδομικά σταθερότυπα και κριτήρια καταλληλότητας
– στην προστασία, ανάδειξη και περιβαλλοντική αναβάθμιση των κέντρων, των πολιτιστικών πόλων και των παραδοσιακών πυρήνων των οικισμών, των χώρων πρασίνου και λοιπών στοιχείων φυσικού, αρχαιολογικού, ιστορικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος των πόλεων, των οικισμών και του εξωαστικού χώρου.
Η μελέτη εκπονείται βάσει των τεχνικών προδιαγραφών και σταθεροτύπων των σχετικών Υπουργικών Αποφάσεων, ενιαίων για όλη τη χώρα, με πλαίσιο τον Ν. 2508/97, υπό την επίβλεψη της Δ/νουσας Υπηρεσίας. Η μελέτη ΓΠΣ ολοκληρώνεται σε δύο στάδια:
Α΄ Στάδιο: περιλαμβάνει την ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης, τη διάγνωση των προβλημάτων, προοπτικών και τάσεων του Δήμου και τη διατύπωση της κατ’ αρχήν πρότασης ή των εναλλακτικών προτάσεων ρύθμισης της περιοχής.
Β΄ Στάδιο: υποδιαιρείται σε δύο επιμέρους στάδια:
– στο Β1 όπου περιλαμβάνεται η τελική πρόταση του ΓΠΣ|ΣΧΟΟΑΠ και ακολουθείται η διαδικασία που προβλέπεται από το άρθρο 4 του Ν. 2508/97 και
– στο Β2 που αποτελεί την οριστική πρόταση όπως αυτή διαμορφώνεται μετά τις συμμετοχικές διαδικασίες και σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της Διευθύνουσας Υπηρεσίας.
Η πραγμάτωση των στόχων του ΓΠΣ|ΣΧΟΟΑΠ επιδιώκεται με διαδικασίες συμμετοχής και αποκέντρωσης που εκτός από τις πρωτοβουλίες, τη σύμπραξη και τις αρμοδιότητες της τοπικής αυτοδιοίκησης, περιλαμβάνουν κατά το δυνατόν την ενεργό συμμετοχή του πολίτη και των κοινωνικών φορέων στη διαμόρφωση των επιλογών, των στόχων και προτεραιοτήτων, στην διάρθρωση των επί μέρους σχεδίων και προγραμμάτων και στην παρακολούθηση της εφαρμογής τους.
Η σύνταξη του ΓΠΣ|ΣΧΟΟΑΠ προϋποθέτει τη συμμετοχή δημοσίων φορέων όπως οι νομαρχιακές και περιφερειακές ή και κεντρικές υπηρεσίες των Υπουργείων και των οργανισμών κοινής ωφέλειας, των οποίων η δραστηριότητα επεκτείνεται στην περιοχή του ΓΠΣ|ΣΧΟΟΑΠ.
Ισχύον Θεσμικό Πλαίσιο μετά την δημοσίευση του Ν.4447/2017 (Α΄ 241)
α) Η αναθεώρηση και τροποποίηση εγκεκριμένων κατά την έναρξη ισχύος του Ν.4447/23-12-2016 (Α΄241) Γενικών Πολεοδομικών Σχεδίων και Σχεδίων Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης γίνεται κατά τις διατάξεις του άρθρου 7 του Ν.4447/23-12-2016.
β) Τα ισχύοντα κατά τη δημοσίευση του Ν.4447/23-12-2016 (Α΄241) Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια και Σχέδια Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης δύνανται να τροποποιούνται σημειακά με τις διατάξεις των άρθρων 4 και 5 του ν. 2508/1997 (Α’ 124).
(Παράγραφος 13 του Άρθρου 7 του Ν.4447/23-12-2016 (Α΄241)).
γ) Εκκρεμείς διαδικασίες έγκρισης ή τροποποίησης Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου, Σχεδίου Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης και Πολεοδομικών Μελετών συνεχίζονται με βάση τις διατάξεις δυνάμει των οποίων εκπονούνται.
(Παράγραφος 1 του Άρθρου 13 του Ν.4447/2016 (Α΄241)).