Επέκταση της εκτός σχεδίου δόμησης και των οικισμών στο εξωαστικό  χώρο και παράλληλα κίνδυνους να εξαφανιστούν από τον χάρτη αραιοδομημένοι, στάσιμοι ή φθίνοντες οικισμοί υφιστάμενοι από αιώνες,  όπως επίσης  η αναγνώριση οδών να εξελιχθεί σε εργαλείο εξασφάλισης οικοδομησιμότητας και περαιτέρω ενίσχυσης της εκτός σχεδίου δόμησης διαπιστώνει μεταξύ πολλών άλλων πόρισμα του Συλλόγου Ελλήνων Πολεοδόμων και Χωροτακτών (ΣΕΠΟΧ) για το νέο πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό του προγράμματος «Κωνσταντίνος Δοξιάδης» του ΥΠΕΝ.

Το πόρισμα βγήκε από πολεοδόμους μέλη του ΣΕΠΟΧ, που πήραν μέρος σε Συμμετοχικό Εργαστήριο του ΣΕΠΟΧ, με γενικό τίτλο: «Η τρέχουσα συγκυρία εκπόνησης του Πολεοδομικού Σχεδιασμού. Κατευθύνσεις-Προβλήματα-Προοπτικές».

Αντικείμενο του Εργαστηρίου, που πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα συνεδρίων του ΤΕΕ στην Αθήνα και διήρκησε 6 ώρες  ήταν η συζήτηση για το υπό εξέλιξη Πρόγραμμα Πολεοδομικών Μεταρρυθμίσεων «Κωνσταντίνος Δοξιάδης» και τα Τοπικά και Ειδικά Πολεοδομικά Σχέδια (ΤΠΣ και ΕΠΣ) του ν. 4759/2020, τα οποία βρίσκονται σε φάση εκπόνησης, με ορίζοντα ολοκλήρωσης το πρώτο εξάμηνο του 2026.

Σκοπός του Εργαστηρίου ήταν η αποτύπωση στο «εδώ και τώρα» εμπειριών για τον υπό εκπόνηση πολεοδομικό σχεδιασμό, η προώθηση συναντίληψης μέσα από τη δημιουργική αλληλεπίδραση, η καλλιέργεια συλλογικού πνεύματος και η ζύμωση απόψεων στην κατεύθυνση διαμόρφωσης θέσεων.

Το Εργαστήριο οργανώθηκε σε τέσσερα παράλληλα τραπέζια-συνεδρίες. Τα δύο πρώτα τραπέζια είχαν ως θέμα «Στοχεύσεις & Περιεχόμενο Μελετών», το τρίτο «Διαδικασίες Υλοποίησης & Επίβλεψης» και το τέταρτο «Συμμετοχικότητα & Δημόσια Διαβούλευση».

Το Εργαστήριο παρακολούθησαν περί τα 50 μέλη και μη μέλη του ΣΕΠΟΧ από τον χώρο της Δημόσιας Διοίκησης, του ΥΠΕΝ, των ΟΤΑ, μελετητές/-τριες που ασχολούνται με την εκπόνηση των μελετών, κ.ά.

Σύμφωνα με το πόρισμα που εξέδωσε ο ΣΕΠΟΧ αναδείχθηκαν τα ακόλουθα ζητήματα:

Οριοθέτηση οικισμών: “οι ΠΕΧ ως εργαλείο διαχείρισης της δόμησης στον εξωαστικό χώρο πρέπει να καταργηθούν”

Oι αποφάσεις για την οριοθέτηση οικισμών αποδυναμώνουν την ενιαία θεώρηση του χώρου και του οικιστικού ιστού. Το θέμα της οριοθέτησης οικισμών (< 2.000 κατοίκων και προ του 1923) τέμνεται με άλλες πολιτικές που δεν είναι δεδομένες και σαφείς, όπως με την πολιτική για την εκτός σχεδίου δόμηση, την αναγνώριση του οδικού δικτύου κ.ά. Μεταξύ άλλων, τονίστηκε ότι:

♦ Η υποχρεωτική αναοριοθέτηση/ επανέγκριση ορίων οικισμών μέσω ζωνοποίησης του χώρου, φωτοερμηνείας αεροφωτογραφιών κ.ά. αυξάνει υπέρμετρα τον όγκο εργασιών (χωρίς ανάλογη οικονομική πρόβλεψη) και παρατείνει τον χρόνο ολοκλήρωσης των μελετών.

♦ Οι απαιτήσεις για την απογραφή των οικισμών είναι δυσανάλογα πολλές για αυτό το επίπεδο του σχεδιασμού. Για παράδειγμα η καταγραφή μορφολογικών στοιχείων των κτιρίων ενός οικισμού δεν μπορεί να αποτελεί αντικείμενο ενός πολεοδομικού σχεδίου.

♦ Για τους οικισμούς αυτούς η έλλειψη και η δυσκολία αναζήτησης στοιχείων είναι πολύ έντονη.

♦ Το εργαλείο των Περιοχών Ελέγχου Χρήσεων (ΠΕΧ) ως εργαλείο διαχείρισης της δόμησης στον εξωαστικό χώρο πρέπει να καταργηθεί και να δοθεί ανάλογη οδηγία από το ΥΠΕΝ στις επιτροπές επίβλεψης για δραστικές διορθώσεις.

♦ Χρειάζεται μέριμνα για τους αραιοδομημένους στάσιμους ή φθίνοντες οικισμούς καταγεγραμμένους από την ΕΛΣΤΑΤ και υφιστάμενους από αιώνες ώστε να μην εξαφανιστούν, χάνοντας τον χαρακτήρα του οικισμού και μεταπίπτοντας στην κατηγορία της διάσπαρτης δόμησης.

Επισημάνθηκε εκ νέου ο κίνδυνος λανθασμένων αποτυπώσεων και τοπικών αντιδράσεων, καθώς και η ανάγκη ενιαίας και συνεκτικής οριοθέτησης ώστε να αποφευχθούν παρερμηνείες και καθυστερήσεις. Σε κάθε περίπτωση, υποστηρίχθηκε ότι χρειάζεται μεταβατικός χρόνος για συμπληρωματικές μελέτες και οπωσδήποτε για αναρτήσεις, ενστάσεις, κ.λπ. στο πλαίσιο της δημόσιας διαβούλευσης. Αλλιώς διακυβεύεται επί της ουσίας η θεσμοθέτηση των ΤΠΣ.

Αναγνώριση οδικού δικτύου: “ορατός ο μη αναστρέψιμος κίνδυνος της ανεξέλεγκτης οικοδομησιμότητας”

♦ Τονίστηκε η  ανάγκη να γίνει κατανοητός ο χαρακτηρισμός δημοτικών δρόμων ως αναπόσπαστο κομμάτι του ολοκληρωμένου πολεοδομικού και χωροταξικού σχεδιασμού και της προστασίας του περιβάλλοντος και όχι ως εργαλείο εξασφάλισης οικοδομησιμότητας και περαιτέρω ενίσχυσης της εκτός σχεδίου δόμησης.

♦ Με έμφαση διαπιστώθηκε ότι είναι ορατός ο μη αναστρέψιμος κίνδυνος της ανεξέλεγκτης οικοδομησιμότητας με ανυπολόγιστες συνέπειες για την προστασία των φυσικών πόρων, του περιβάλλοντος, του τοπίου και της πολιτιστικής κληρονομιάς.

♦ Επισημάνθηκε ότι η απουσία ποιοτικών πληροφοριών και σαφούς χρονολογικής αποτύπωσης του οδικού δικτύου καθιστά τις υπό εκπόνηση μελέτες αναγνώρισης ανεπαρκώς τεκμηριωμένες.

♦ Τονίστηκε ότι ο υφιστάμενος σχεδιασμός επικεντρώνεται ουσιαστικά στην εξασφάλιση της οικοδομησιμότητας και τη διευκόλυνση της δόμησης και των επενδύσεων, παραμερίζοντας τη διάσταση των πολυτροπικών μεταφορών και της βιώσιμης κινητικότητας (οι μελέτες αφορούν μόνο την αναγνώριση και όχι την κατηγοριοποίηση των οδών).

Χρήσεις γης: “πώς θα διαχειριστούν οι μελέτες την εκτός σχεδίου δόμηση; Και ποιες χρήσεις γης θα ισχύσουν;”

Τα ΤΠΣ είναι τα κατεξοχήν εργαλεία καθορισμού χρήσεων γης και έχουν κυρίως κανονιστικό χαρακτήρα. Διαπιστώθηκε ότι μια σειρά από σημαντικά επιμέρους θέματα παραμένουν ανοιχτά, δημιουργώντας αβεβαιότητα στην προσέγγιση των μελετών. Ενδεικτικά:

♦ Το ερώτημα πώς θα ρυθμιστούν οι χρήσεις στον εξωαστικό χώρο είναι κατεξοχήν καίριο αλλά η αντιμετώπισή του παραμένει θολή. Για παράδειγμα, πώς θα διαχειριστούν οι μελέτες την εκτός σχεδίου δόμηση; Και ποιες χρήσεις γης θα ισχύσουν;

♦ Σχετικά με τις χρήσεις υγείας, στις μελέτες των ΤΠΣ απουσιάζει ο Εθνικός Στρατηγικός Προγραμματισμός Υγείας και δεν λαμβάνονται υπόψη θέματα κατανομής σε σχέση με τον πληθυσμό, ένα πλαίσιο χωροθέτησης «σημείων» υγείας, θέματα προσβασιμότητας, θέσης οικισμών και γεωμορφολογίας, ανάγκες περίθαλψης ανά κάτοικο, κ.λπ. Απουσιάζουν επίσης διαθέσιμα στοιχεία για την υγεία από την ΕΛΣΤΑΤ.

♦ Ο περιορισμός των χρήσεων πέριξ των μονάδων SEVESO είναι θέμα δύσκολο που θα απαιτούσε ειδική μελέτη, ακριβώς επειδή εμπλέκει πολλά ζητήματα.

Ως προς τις Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες (ΕΠΜ), η σύνδεση μεταξύ ΤΠΣ και ΕΠΜ κρίθηκε ως ελλιπής και αποσπασματική, οδηγώντας σε ασυμβατότητες και πιθανές τοπικές συγκρούσεις κατά τη θεσμοθέτηση. Αναδείχθηκε, μάλιστα, ως ιδιαίτερα κρίσιμη η ανάγκη διαλειτουργικότητας μεταξύ των μελετών και συντονισμού των χρονοδιαγραμμάτων τους.

Φέρουσα ικανότητα: “ανάγκη ενίσχυσης των κοινωνικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων”

♦ Ως προς τις Εκθέσεις Εκτίμησης Φέρουσας Ικανότητας (ΕκΕΦΙ), διατυπώθηκε ο προβληματισμός σχετικά με τους ποσοτικούς δείκτες και τα εργαλεία αποτίμησης και τονίστηκε η ανάγκη ενίσχυσης των κοινωνικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων.

♦ Επιπλέον, σημειώθηκε ότι η φέρουσα ικανότητα δεν αφορά μόνο τον τουρισμό αλλά και άλλους τομείς (π.χ. αγροτική παραγωγή, μεταποιητική δραστηριότητα) για τους οποίους δεν είναι σαφές πώς αντιμετωπίζεται.

♦ Εκφράστηκαν, επίσης, οι φόβοι ότι λόγω του κακού σχεδιασμού του Προγράμματος και της προσθήκης του μελετητικού αντικειμένου της εκτίμησης της φέρουσας ικανότητας στην πορεία, έγινε κατάχρηση της δυνατότητας για μελέτη της φέρουσας ικανότητας, καθώς η συντριπτική πλειοψηφία των ΤΠΣ καταλήγει να καταγράφει ανάγκες για τέτοιου είδους μελέτες.

♦ Η εκ των υστέρων προσθήκη των ΕκΕΦΙ στο μελετητικό αντικείμενο προκαλεί ασάφεια για τη σκοπιμότητα και την εφαρμοσιμότητά τους. Δημιουργείται, συνεπώς, μια αντιφατική συνθήκη εφόσον η ανάγκη τους εξετάζεται μέχρι το τρίτο στάδιο, οπότε σημαντικό μέρος της μελέτης εκπονείται χωρίς βεβαιότητα για το αν θα συνεχίσει.

♦ Υπάρχει επίσης ο κίνδυνος οι προτάσεις μέτρων να είναι μαξιμαλιστικές, με αβέβαιη υλοποίηση και ενδεχόμενα προβλήματα στην προοπτική της μελλοντικής τους εφαρμογής.

Δέκα κρίσιμα ζητήματα για το νέο πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό

Από το Εργαστήριο του ΣΕΠΟΧ αναδείχθηκαν 10 κρίσιμα ζητήματα για το νέο πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό ως εξής:

1. Απουσία στόχευσης: Δεν υφίσταται ένα πλαίσιο προσδιορισμού στρατηγικών κατευθύνσεων που να εξηγεί το πρότυπο χωρικής οργάνωσης και τις προτεραιότητες που θα όφειλε ο σχεδιασμός να εξυπηρετεί σε μια περίοδο κρίσεων και αναπτυξιακών προκλήσεων. Οι ελλιπείς συνδέσεις με άλλες πολιτικές που θα όφειλαν να υπάρχουν (για τον πρωτογενή τομέα, τη μεταποίηση, την κοινωνική πολιτική, την κλιματική κρίση κ.ο.κ.) συντελεί εκ των πραγμάτων στην ενίσχυση του τουρισμού και της κτηματαγοράς. Η απουσία στόχευσης έγινε ιδιαίτερα εμφανής κατά τη διαδικασία παρουσίασης των εναλλακτικών σεναρίων των ΤΠΣ και τα ελλείμματα που καταγράφηκαν σε ουσιαστικά χωρο-αναπτυξιακά σενάρια με όραμα και κατευθύνσεις.
2. Προβληματικός ο συσχετισμός των ΤΠΣ με τα ΕΠΣ και η ένταξή τους στο σύστημα χωρικού σχεδιασμού, διασταλτική χρήση του εργαλείου των ΕΠΣ και ελλιπής εναρμόνιση με άλλες μελέτες και λοιπά εργαλεία (λ.χ. Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες ΕΠΜ), καθώς και τρέχουσες παράλληλες μελέτες (λ.χ. αναγνώριση οδικού δικτύου).
3. Οι μελέτες των ΤΠΣ έχουν υπερφορτωθεί με υψηλές προσδοκίες, πολλά μελετητικά αντικείμενα και απαιτήσεις που δεν τους αναλογούν και αυτό προκαλεί προβλήματα χρονισμού εντός των μελετών και με άλλες μελέτες αλλά και ασάφειες στα μελετητικά σχήματα. Η ταυτόχρονη και χρονικά περιορισμένη υλοποίηση πάνω από 200 μελετών επιβαρύνει αναπόφευκτα την ποιότητα και επί της ουσίας διακυβεύεται η θεσμοθέτηση των ΤΠΣ.
4. Η πίεση χρόνου για την ολοκλήρωση των μελετών σε συνδυασμό με: 

α) τη «δαμόκλειο σπάθη» του τερματισμού της χρηματοδότησης από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας,

β) την ασάφεια για τη συνέχιση των μελετών που δεν θα έχουν περατωθεί ως το πρώτο εξάμηνο του 2026 και

γ) την καθυστέρηση καταβολής σημαντικού ποσοστού της αμοιβής των μελετητών ως τη δημοσίευση των προεδρικών διαταγμάτων, δημιουργεί κλίμα αβεβαιότητας που επηρεάζει αρνητικά την ποιότητα.

5. Καταγράφεται με ιδιαίτερη έμφαση η έλλειψη επικαιροποιημένων στοιχείων και στατιστικών δεδομένων και οι αποθαρρυντικές δυσκολίες παροχής και διάθεσης όσων υπάρχουν από δημόσιους φορείς (ΕΛΣΤΑΤ, Δήμοι), οδηγώντας σε κενά ως προς την τεκμηρίωση του σχεδιασμού.
6. Μια σειρά από θέματα που αφορούν τον σχεδιασμό χρήσεων γης παραμένουν αβέβαια γεγονός που σχετίζεται τόσο με την κλίμακα των ΤΠΣ όσο και με τον κανονιστικό τους χαρακτήρα.
7. Οι επιλογές που έχουν γίνει ως προς την οριοθέτηση των οικισμών και την αναγνώριση του οδικού δικτύου αποδυναμώνουν την ενιαία, συνολική θεώρηση του χώρου και του του οικιστικού ιστού, ενώ συντελούν στην εργαλειοποίηση του σχεδιασμού για περαιτέρω ενίσχυση της εκτός σχεδίου δόμησης μέσω της εξασφάλισης και εντατικοποίησης της οικοδομησιμότητας με ανυπολόγιστες και μη αναστρέψιμες συνέπειες για την προστασία των φυσικών πόρων, του περιβάλλοντος, του τοπίου και της πολιτιστικής κληρονομιάς.
8. Η έλλειψη συνολικού σχεδιασμού και η διαρκής έκδοση προδιαγραφών «εν κινήσει» (σταθερότυπα, π.δ. οικισμών, δομή γεωχωρικής βάσης κ.ά.) οδηγεί σε παλινδρομήσεις και εσωτερικές ασυνέπειες όπως και η διαχείριση ζητημάτων σε «day by day» βάση.
9. Διαπιστώνονται σοβαρά προβλήματα τεχνικής επάρκειας και καταλληλότητας (πραγματικής εμπειρίας, στελέχωσης ομάδων) στις επιτροπές επίβλεψης (ΥΠΕΝ, Δήμοι, ΤΕΕ) ως απόρροια της άγνοιας πολεοδομίας-χωροταξίας από μερίδα όσων επιλέγονται για την επίβλεψη μελετών. Εκ των πραγμάτων επιβαρύνονται δυσανάλογα τα στελέχη του ΥΠΕΝ σε ένα γενικό πλαίσιο απώλειας γνώσης, εμπειρίας και θεσμικής μνήμης και ένα ελλιπές πλαίσιο παρακολούθησης και προόδου των μελετών.
10. Οι εφαρμογές των προβλεπόμενων διαδικασιών δημόσιας διαβούλευσης μέχρι στιγμής (λ.χ. «σενάρια ανάπτυξης», Πλατφόρμα Συμμετοχής ΥΠΕΝ), παρουσιάζουν σημαντικές υστερήσεις. Φαίνεται ότι παρά την επίκληση της συμμετοχής, η δημόσια διαβούλευση είναι περιορισμένη και υποβαθμισμένη, ακόμα και προσχηματική, με ανεπαρκή ενημέρωση και υποστήριξη των πολιτών. Οποιαδήποτε πρόσθετη διαδικασία διαβούλευσης αφήνεται στη διάθεση του μελετητή και της εκάστοτε δημοτικής αρχής, γεγονός που αποδυναμώνει τον συμμετοχικό χαρακτήρα του σχεδιασμού, ενώ συνολικά διακυβεύεται η κοινωνική αποδοχή και νομιμοποίηση των πολεοδομικών σχεδίων.

Προτάσεις για αλλαγές και παρεμβάσεις στον νέο πολεοδομικό σχεδιασμό

Οι συμμετέχουσες/-οντες στο εργαστήριο του ΣΕΠΟΧ έδωσαν έμφαση στα εξής αναγκαία πεδία παρέμβασης:

♦ Την επείγουσα διασύνδεση του σχεδιασμού με πολιτικές προστασίας του περιβάλλοντος και αναπτυξιακές πολιτικές για την ενίσχυση του πρωτογενή και δευτερογενή τομέα και της κοινωνικής πολιτικής που να δίνουν ουσιαστικές και διαφοροποιημένες προοπτικές και εναλλακτικές στο κυρίαρχο πρότυπο της ενίσχυσης του τουρισμού και της κτηματαγοράς.

♦ Αποκατάσταση ορθολογικών και επιστημονικών κριτηρίων στο σύστημα χωρικού σχεδιασμού με τον δραστικό περιορισμό και την κατάργηση ειδικών και κατ’ εξαίρεση εργαλείων ενόψει της ολοκλήρωσης του πολεοδομικού σχεδιασμού σε όλη την επικράτεια. Ένα πρώτο άμεσο βήμα είναι να κατισχύουν τα ΤΠΣ των ΕΠΣ, να τεθούν αυστηρά κριτήρια χρήσης των ειδικών εργαλείων και να δοθεί τουλάχιστον μια πενταετία στην εφαρμογή των ΤΠΣ χωρίς να τα ανατρέπουν και να τα υπονομεύουν τα τυχόν ΕΠΣ.

♦ Άμεσο δραστικό περιορισμό και σταδιακή κατάργηση της εκτός σχεδίου δόμησης και αποτροπή της ανεξέλεγκτης εξασφάλισης οικοδομησιμότητας και μη αναστρέψιμης νέας δόμησης μέσω της εργαλειοποίησης της οριοθέτησης οικισμών και της αναγνώρισης του οδικού δικτύου.

♦ Ενίσχυση των διαδικασιών δημόσιας διαβούλευσης και συμμετοχής με συστηματοποιημένες κατευθύνσεις/εγχειρίδια από το ΥΠΕΝ προς Δήμους και μελετητικά σχήματα. Θεσμοθέτηση και εφαρμογή νέων μεθοδολογιών δημόσιας συμμετοχής από εξειδικευμένους σε αυτές πολεοδόμους-χωροτάκτες.

♦ Ουσιαστική και εντατική ενημέρωση, επικοινωνία και επιστημονική και τεχνική υποστήριξη των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (δήμων).

♦ Ουσιαστική και συστηματοποιημένη επικοινωνία μεταξύ ΥΠΕΝ, λοιπών φορέων επίβλεψης και μελετητικών σχημάτων (μέσω εργαστηρίων, συναντήσεων εργασίας κ.λπ.).

♦ Ενίσχυση της στελέχωσης με προσωπικό του κλάδου της πολεοδομίας-χωροταξίας στο ΥΠΕΝ, τις αποκεντρωμένες διοικήσεις και την τοπική αυτοδιοίκηση.

♦ Αναδιεκδίκηση από το ΥΠΕΝ του ρόλου της αναθέτουσας και διευθύνουσας υπηρεσίας.

♦ Υπεράσπιση του κλάδου της πολεοδομίας-χωροταξίας και του επαγγέλματος των πολεοδόμων-χωροτακτών έτσι ώστε οι μελέτες να μην εκπονούνται ή επιβλέπονται από όσες/-ους δεν έχουν σχέση με τον χωρικό σχεδιασμό.

♦ Δημιουργία Παρατηρητηρίου Χωρικών Δεδομένων με προδιαγραφές συμβατότητας, διαλειτουργικότητας κ.λπ, με δημόσια διαθέσιμα δεδομένα.

♦ Κατάρτιση Μητρώου Πιστοποιημένων Αξιολογητών Χωρικών Μελετών για την επαρκή παρακολούθηση και αξιολόγηση της προόδου μελετών, με δεδομένο ότι η μελετητική διαδικασία έχει διάρκεια και δεν ολοκληρώνεται με την κατάθεση των μελετών.

♦ Δεδομένων των διαπιστωμένων ελλειμμάτων αλλά και των νέων εργαλείων και συνθηκών (π.χ. κλιματική κρίση, ανθεκτικότητα, πολιτική προστασία) πολύ χρήσιμη θα ήταν η συνεχιζόμενη εκπαίδευση όλων των εμπλεκομένων στις μελέτες των ΤΠΣ με τη συμβολή επιστημονικών φορέων και πανεπιστημίων.

«Ανταπόκριση των Πόλεων στις Κρίσεις»

Όπως σημειώνει ο ΣΕΠΟΧ το Εργαστήριο εντασσόταν στο πλαίσιο δράσεων του «Αστικού Οκτώβρη», της διεθνούς πρωτοβουλίας του UN-Habitat των Ηνωμένων Εθνών και πραγματοποιήθηκε την Παγκόσμια Ημέρα Ανθρώπινων Οικισμών (World Habitat Day),  η οποία για το 2025 είχε θέμα την «Ανταπόκριση των Πόλεων στις Κρίσεις».

Το Εργαστήριο αφιερώθηκε στη μνήμη της Ράνιας Κλουτσινιώτη, ιστορικού μέλους του ΣΕΠΟΧ, ιδιαίτερα σημαντικής και επιδραστικής εκπροσώπου της Μαχόμενης Πολεοδομίας σε εγχώρια και ευρωπαϊκά πλαίσια, ενώ ειδική μνεία έγινε για την επίσης πρόσφατα εκλιπούσα Βάννα Σφακιανάκη και τη σημαντική συμβολή της στο περιβαλλοντικό κίνημα και το δημόσιο διάλογο στην Κρήτη και την Ελλάδα.